نویسندگان:

شیوا مطلب زاده، رضا اکبری، نجما اسمعیل پور

نابرابری و نبود تعادل فضایی در نواحی مختلف شهر، پدیده‌ای جدید در شهرهای جهان به شمار نمی‌رود، اما در کشورهای درحال‌توسعه، به دلیل فاحش بودن تفاوت‌های اجتماعی اقتصادی، نابرابری و نبود تعادل در خدمات شهری، تفاوت فضایی شهرها تشدید شده و جدایی‌گزینی‌های فضایی در شهر پدید آمده است. سطوح مختلفی از این پدیده طی فرآیند توسعه افقی و ادغام روستاها در شهر، در عرصه‌های روستاشهری بروز پیدا می‌کند. در این خصوص، شهر یزد به‌واسطه مساعد بودن شرایط توسعه افقی، بیش از سایر شهرهای ایران با پدیده توسعه برون‌زا و پیامدهای ناشی از آن مواجه است و تاکنون روستاهای زیادی، طی این فرآیند به شهر ادغام شده‌اند که تفاوت‌های فیزیکی و کالبدی و اجتماع این روستاها باعث شده با وجود قرارگیری در دل شهر از آن جدا باشند. این روستاها در شهر یزد بر پایه قنوات و باغات شکل‌گرفته‌اند، دو جز مهم از یک سیستم سکونتگاهی که شهرهای کویری تشنه آن هستند و به‌جای بهره‌گیری از این فرصت ناب در راستای توسعه میان افزا، عملاً بافت فرسوده، حاشیه‌نشین و ایزوله از دل آن بیرون آمده است. از این حیث، روستاهای ادغام‌شده در شهر یزد، توجه خاص و ویژه‌ای را می‌طلبند. این در صورتی است که تاکنون نگرش به پدیده جدایی‌گزینی فضایی و بکارگیری رویکرد توسعه میان افزا در برابر آن، به صورت جامع و بالأخص در نمونه‌های خاص نظیر عرصه‌های روستاشهری صورت نگرفته است. جهت پوشش این خلأ علمی، یعنی فهم و درک پدیده جدایی‌گزینی فضایی و عوامل آن در عرصه‌های روستاشهری و پاسخ به این سؤال که چگونه می‌توان راه‌حل‌های منطقی و منعطف توسعه میان افزا را با در نظر داشتن عوامل جدایی گزینی فضایی در عرصه‌های روستاشهری به کار گرفت، با استفاده از روش توصیفی مبتنی بر مطالعات اسنادی و روش تحلیلی با بهره‌گیری از تکنیک MAXQDA، عوامل جدایی‌گزینی فضایی در چارچوب نظری تدوین شد. یافته‌های حاصل از تحلیل محتوای مطالب مطرح شده در مبانی نظری و نیز مطالعات موجود نشان می‌دهد که جدایی‌گزینی فضایی در مقیاس‌های گوناگون و از مکانی به مکان دیگر متفاوت است، این پدیده متأثر از دو دسته عوامل بیرونی (عوامل سیاسی- مدیریتی (26 تکرار)، مکان و زمان) و درونی (اجتماعی- فرهنگی (67)، اقتصادی (58) و کالبدی (74)) است (کدگذاری باز). جهت دسته‌بندی بهتر عوامل و قابلیت تحلیل و ارزیابی آن‌ها در نمونه‌های موردی پژوهش (انتخاب 5 عرصه روستاشهری اکبرآباد و مریم‌آباد (گونه شهری)، نعیم‌آباد و محمودآباد (گونه روستاشهری) و حسین‌آباد ریسمانی (گونه روستایی) از میان 21 عرصه شهر یزد)، پس از کدگذاری باز با کدگذاری محوری، عوامل درونی در دو سطح تعریف شده و مواردی که در تحقیقات از نوع متغیر، شاخص و سنجه بودند، شناسایی و تکمیل شدند و مدل مفهومی پژوهش ترسیم گشت (کدگذاری گزینشی). در ادامه جهت ارزیابی و تدقیق عوامل در نمونه‌های موردی، وزن و رتبه آن‌ها از طریق آنتروپی شانون تعیین و عرصه‌های روستاشهری مورد مطالعه برمبنای هر دسته از عوامل با استفاده از تکنیک تاپسیس رتبه‌بندی شدند. نتایج تحلیل و رتبه‌بندی، تفاوت وضعیت عوامل در عرصه‌های روستاشهری مختلف شهر یزد را تأیید می‌کند. در ادامه 10 نفر از خبرگان و متخصصین با استفاده از روش نمونه‌گیری هدفمند شناسایی شدند و از طریق روش تحلیلی نوین مدلسازی ساختاری- تفسیری (ISM)، عوامل سطح‌بندی و در نهایت با استفاده از تحلیل MICMAC مؤلفه‌های کلیدی با توجه به اثرگذاری و اثرپذیری بر سایر مؤلفه‌ها مشخص شدند. نتایج نشان می‌دهد که ارزش متوسط مسکن نسبت به شهر (قیمت زمین)، تراکم جمعیت، نسبت مهاجران به کل جمعیت، نسبت زیرساخت‌های ورزشی و هنری، خدمات بهداشت و درمان، مدارس ابتدایی و دبیرستان به هر 1000 نفر، نسبت مساحت اراضی بایر به مساحت کل، فاصله متوسط از مرکز شهر و مساحت محله با میزان قدرت نفوذ بالا، محرک و برانگیزاننده جدایی‌گزینی فضایی در شهر یزد هستند و بایستی به نقش کلیدی و پایه‌ای این عوامل در توسعه عرصه‌های روستاشهری توجه شود؛ این عوامل در جدایی‌گزینی فضایی شهر یزد دارای قدرت نفوذ بالا و وابستگی پایینی هستند و تأثیر آن‌ها در تحلیل آمار فضایی، لکه‌های گرم و اولویت‌های توسعه میان افزا را نشان می‌دهد. بر این اساس، اولویت‌های توسعه میان افزا به ترتیبِ عرصه روستاشهری حسین آباد ریسمانی، محمودآباد، نعیم آباد، مریم آباد و اکبرآباد مشخص شد. به طور کلی، توسعه میان افزا در عرصه‌های روستاشهری شهر یزد مجموعه‌ای از دستورالعمل‌ها و اقداماتی را در برمی‌گیرد که احترام به بافت روستایی و هویت تاریخی موجود در بافت را برای ایجاد یک کل منسجم حفظ کند و به عنوان یک نیروی محرک بر ایجاد توازن در منافع گروه‌های مختلف به ویژه گروه‌های آسیب پذیر (کم درآمد) و عرصه‌های طرد شده تأکید می‌کند و اتصال و انسجام کالبدی و عملکردی، اختلاط اجتماعی و ادغام اقتصادی عرصه‌های روستاشهری در شهر را با در نظر داشتن عوامل جدایی‌گزینی فضایی و بکارگیری پتانسیل‌های موجود سبب می‌شود. بررسی جدایی‌گزینی‌های فضایی در عرصه‌های روستاشهری در قالب تبیین عوامل آن در این تحقیق، منجر به درک ویژگی‌های این پدیده و چرایی آن شده و زمینه‌های صحیح برنامه‌ریزی و تصمیم‌گیری‌های اجرایی در خصوص توسعه میان افزا این عرصه‌ها را برای مدیران، برنامه‌ریزان شهری و توسعه‌دهندگان فضایی فراهم کرده است.

جدایی‌گزینی فضایی، رشد و توسعه فیزیکی شهر، عرصه‌های روستاشهری، توسعه میان افزا، عرصه‌های روستاشهری شهر یزد

برای لینک‌دهی به این مقاله از آدرس زیر استفاده نمایید:

برای ارجاع در منابع از عبارت زیر استفاده کنید:
مطلب زاده، شیوا، اکبری، رضا، اسمعیل پور، نجما، 1400، گذار از جدایی گزینی فضایی در عرصه های روستاشهری با تأکید بر رویکرد توسعه میان افزا (نمونه موردی: عرصه های روستاشهری شهر یزد)، چهارمین جشنواره ملی کتاب و پایان نامه برتر توسعه پایدار شهری، https://con.daneshpajoohan.ac.ir/fa/archive_index.php?c=usdb4&aid=58563